กรุพระวัดเขาพนมเพลิง ศรีสัชนาลัย สุโขทัย
กรุพระที่โด่งดังอันลือลั่น มีพระพิมพ์ต่างๆมากมายหลากหลายอันดับต้นๆของเมืองไทย รองจากกรุพระของวัดราษฏร์บูรณะ จังหวัดพระนครศรีอยุธยา
เขาด้านทิศเหนือ คือยอดเขาเพลิงหรือเขาพนมเพลิง ด้านทิศใต้คือยอดเขาสุวรรณคีรี อยู่ภายในเขตกำแพงเมืองศรีสัชนาลัย ดินแดนทีผลัดเปลี่ยนกันครอบครองมาหลายยุค
ต่อมาจึงได้เปลี่ยนชื่อเมืองตามยุคฯว่า ศรีสัชนาลัย เป็นภาษาสันสกฤต ศรี+สัชชน+อาลัย ศรี แปลว่า ดี เป็นศิริมงคล สัชชน แปลว่า ผู้ดี อาลัย แปลว่า ที่อยู่อาศัย ถิ่นฐาน มีนักประวัติศาสตร์และนักโบราณคดี สันนิษฐานว่า ชื่อเมืองศรีสัชนาลัย เป็นชื่อที่พ่อขุนศรีอินทราทิตย์ปฐมกษัตริย์ราชวงค์พระร่วงเป็นผู้สถาปนานาม
หลังจากพ่อขุนรามคำแหงสวรรคตแล้ว เมืองต่างๆเริ่มแข็งเมือง ส่งผลให้ในรัชกาลพญาเลอไท และรัชกาลพญาไสลือไท ต้องส่งกองทัพไปปราบหลายครั้งแต่มักไม่เป็นผลสำเร็จ และการปรากฏตัวขึ้นของอาณาจักรอยุธยาทางตอนใต้ซึ่งกระทบกระเทือนเสถียรภาพของสุโขทัยจนในท้ายที่สุดก็ถูกแทรกแทรงจากอยุธยา จนมีฐานะเป็นหัวเมืองของอยุธยาไปในทีสุด
พ.ศ. 2127 หลังจากชนะศึกที่แม่น้ำสะโตงแล้ว พระนเรศวรโปรดให้เทครัวเมืองเหนือทั้งปวง (เมืองพระพิษณุโลกสองแคว เมืองสุโขทัย เมืองพิชัยเมืองสวรรคโลก เมืองกำแพงเพชร เมืองพิจิตร และเมืองพระบาง ลงมาไว้ที่อยุธยา เพื่อเตรียมรับศึกใหญ่ พิษณุโลกและหัวเมืองเหนือทั้งหมดจึงกลายเป็นเมืองร้าง หลังจากเทครัวไปเมืองใต้ จึงสิ้นสุดการแบ่งแยกระหว่างชาวเมืองเหนือ กับชาวเมืองใต้ และถือเป็นการสิ้นสุดของรัฐสุโขทัยโดยสมบูรณ์ เพราะหลังจากนี้ 8 ปี พิษณุโลกได้ถูกฟื้นฟูอีกครั้ง แต่ถือเป็นเมืองเอกในราชอาณาจักร มิใช่ราชธานีฝ่ายเหนือ
ในด้านวิชาการ มีนักวิชาการหลายท่านได้เสนอเพิ่มว่า เหตุการณ์อีกประการ อันทำให้ต้องเทครัวเมืองเหนือทั้งปวงโดยเฉพาะพิษณุโลกนั้น อยู่ที่เหตุการณ์แผ่นดินไหวครั้งใหญ่ บนรอยเลื่อนวังเจ้า ในราวพุทธศักราช 2127 แผ่นดินไหวครั้งนี้ส่งผลให้ตัวเมืองพิษณุโลกราพณาสูญ แม้แต่แม่น้ำแควน้อยก็เปลี่ยนเส้นทางไม่ผ่านเมืองพิษณุโลก แต่ไปบรรจบกับแม่น้ำโพ (ปัจจุบันคือแม่น้ำน่าน) ที่เหนือเมืองพิษณุโลกขึ้นไป และยังส่งผลให้พระศรีรัตนมหาธาตุพิษณุโลก หักพังทลายในลักษณะที่บูรณะคืนได้ยาก ในการฟื้นฟูจึงกลายเป็นการสร้างพระปรางค์แบบอยุธยาครอบทับลงไปแทน ทั้งหมด
หรือว่าช่วงเวลานั้น โรคห่ากำลังระบาด ผู้คนต่างก๋็พากันหนีตายไปคนละทิศละทาง
สภาพเศรษฐกิจสมัยสุโขทัยเป็นระบบเศรษฐกิจแบบเสรีนิยม ดังข้อความปรากฏในหลักศิลาจารึกหลักที่ 1 "…ใครจักใคร่ค้าช้างค้า ใครจักใคร่ค้าม้าค้า ใครจักใคร่ค้าเงินค้า ทองค้า " และ "...เมืองสุโขทัยนี้ดี ในน้ำมีปลาในนามีข้าว..." ประชาชนประกอบอาชีพเกษตรกรรมด้วยระบบการเกษตรแบบพึ่งพาธรรมชาติ เช่นสังคมไทยส่วนใหญ่ในชนบทปัจจุบัน และ ส่งออกเครื่องถ้วยชามสังคโลก
การใช้ชีวิตของผู้คนในสมัยสุโขทัยมีความอิสรเสรี มีเสรีภาพอย่างมากเนื่องจากผู้ปกครองรัฐให้อิสระแก่ไพร่ฟ้า และปกครองผู้ใต้ปกครองแบบพ่อกับลูก ดังปรากฏหลักฐานในศิลาจารึกว่า "…ด้วยเสียงพาทย์ เสียงพิณ เสียงเลื่อน เสียงขับ ใครจักมักเล่น เล่น ใครจักมักหัว หัว ใครจักมักเลื่อน เลื่อน…"
ด้านความเชื่อและศาสนา สังคมยุคสุโขทัยประชาชนมีความเชื่อทั้งเรื่องวิญญาณนิยม (Animism) ไสยศาสตร์ ศาสนาพราหมณ์ฮินดู และพุทธศาสนา ดังปรากฏหลักฐานในศิลาจารึกหลักที่ 1 ด้านที่ 3 ว่า "…เบื้องหัวนอนเมืองสุโขทัยนี้มีกุฎิวิหารปู่ครูอยู่ มีสรีดพงส์ มีป่าพร้าว ป่าลาง ป่าม่วง ป่าขาม มีน้ำโคก มีพระขระพุงผี เทพยาดาในเขาอันนั้นเป็นใหญ่กว่าทุกผีในเมืองนี้ ขุนผู้ใดถือเมืองสุโขทัยนี้แล้ว ไหว้ดีพลีถูก เมืองนี้เที่ยว เมืองนี้ดี ผิไหว้บ่ดี พลีบ่ถูก ผีในเขาอันนั้นบ่คุ้มบ่เกรง เมืองนี้หาย…"
ส่วนด้านศาสนา ได้รับอิทธิพลจากพุทธศาสนานิกายเถรวาทแบบลังกาวงศ์จากนครศรีธรรมราช ในวันพระ จะมีภิกษุเทศนาสั่งสอน ณ ลานธรรมในสวนตาล โดยใช้พระแท่นมนังคศิลาอาสน์ เป็นอาสนะสงฆ์ ในการบรรยายธรรมให้ประชาชนฟัง ยังผลให้ประชาชนในยุคนี้นิยมปฏิบัติตนอยู่ในศีลธรรม มีการถือศีล โอยทานกันเป็นปกติวิสัย ทำให้สังคมโดยรวมมีความสงบสุขร่มเย็น
วัดเขาพนมเพลิง ตั้งอยู่บนเนินเขาขนาดสูงประมาณ ๒๔ เมตร แต่เดิมมีสภาพเป็นป่าไม้รกทึบ มีทางขึ้นอยู่ ๒ ทาง คือ ด้านทิศเหนือ และทิศตะวันออก
ทางขึ้นทั้ง ๒ นี้ ปูลาดด้วยศิลาแลง ขนาดกว้าง ๖ เมตร บริเวณวัดประกอบด้วยเจดีย์ทรงลังกา ฐานสูง ด้านหน้าเป็นวิหารขนาดกว้าง ๑๑ เมตร ยาว ๒๐.๕๐ เมตร ด้านหลังมีเจดีย์รายเล็กอีก ๓ องค์
ถัดจากเจดีย์รายลงไป มีทางเดินลงมายังลานกว้าง ซึ่งมีมณฑปก่อด้วยศิลาแลง ฐานสี่เหลี่ยมจัตุรัส ยกพื้นสูง หลังคาโค้งแหลม ขนาดใหญ่พอสมควร แบบซุ้มพระขนาดเขื่อง ซึ่งชาวบ้านเรียกว่า ศาลเจ้าแม่ละอองสำลี
วัดเขาพนมเพลิง เป็นวัดโบราณ ที่มีความศักดิ์สิทธิ์ และเป็นแหล่งค้นพบโบราณวัตถุ ประเภทพระพุทธรูป และพระเครื่องชนิดต่างๆ จำนวนมาก โดยคนร้ายได้ยกขบวนลอบเข้าไปขุดกรุ เมื่อ พ.ศ.๒๕๐๗ พระเครื่องที่ขุดพบ มีทั้งเนื้อชิน และเนื้อดิน ร่วมร้อยแบบพิมพ์ หลากหลายด้วยศิลปะ
พระเนื้อชิน ที่ขุดพบ ส่วนมากเป็น เนื้อชินเงิน มีคราบปรอทขาววาววับ สวยงามมาก
พระเครื่องพระบูชาของกรุวัดเขาพนมเพลิง ส่วนใหญ่จะเป็นเนื้อชินเงินผิวปรอทขาวแทบทิ้งสิ้น มีพระเนื้อดินเผาบ้างเป็นบางส่วน แยกได้ตามพิมพ์ต่างๆ ดังนี้ พระพิมพ์อู่ทองตะกวน พระศาสดา พระชินราช พระลีลาบัวสองชั้น พระข้างเม็ดบัวสองชั้น พระเปิดโลก พระร่วงทิ้งดิ่ง พระร่วงหลังลิ่ม(หลังตัน) พระซุ้มยอ พระเชตุพน พระเชตุพนบัวสองชั้นพิมพ์ใหญ่และพิมพ์เล็ก พระพิมพ์ลายกาบหมาก พระพิมพ์พิจิตรข้างเม็ด พระพิจิตรบ้านกล้วย พระพิมพ์กระรอกกระแต พระนารายณ์ทรงปืน พระสาม พระปางมหาปาฏิหาริย์ ฯลฯ
